Elektrogitarda Perde Demirleri (Frets)

PERDE DEMİRLERİ ve ÖZELLİKLERİ

1.1  Giriş

Perde demirleri çalım rahatlığı, entonasyon, tonalite ve ses uzaması (sustain) gibi hususları doğrudan etkileyen, lütiye Melvyn Hiscock’un “Gitarın Kalbi”  olarak nitelediği tuşe unsurlarıdır. Gitarları betimlerken sıklıkla ve bazen de müsrifçe kullanılan “iyi işçilik” sözcük tamlamasının en önemli değerlendirme ölçütlerindendir (Şekil 1 ve Şekil 2). Metalürjik olarak Nikel-Gümüşü (Nickel-Silver) veya Alman Gümüşü (German Silver) şeklinde ifade edilenleri elektrik gitarlar için uygun olanlarıdır. Çeşitli oranlarda nikel, bakır ve çinko ana bileşenlerini içerirler. Aslında pirinç türevidir ve gümüşi rengini içeriğindeki nikel varlığı getirir.

Şekil 1 ve Şekil 2 İyi İşçiliğe Sahip Perdelere Örnekler

Türlere ayırırken şu gruplandırmaları yapabiliriz;

2.1 Sertliklerine göre Perdeler

Metalürjik kompozisyon ve ısıl veya soğuk mekanik muamele görmüş olan perdeler farklı sertlik değerleri gösterirler. Bu konudaki öncelikli belirleyici unsur kompozisyondur. Ancak aynı ana bileşenlere sahip perdeler de çok farklı özellikler gösterebilir. Sertlik, basma gerilmesi, yüzey kalitesi, tane boyutu gibi unsurlar da önemlidir ve markadan markaya değişebilir. Dolayısıyla gruplandırmayı daha genel bir unsur olan metalürjik sertlikten yapacağız. Sertlik artışı ile sustain ve aşınma direnci olumlu olarak etkilenir. Ancak tonalitede meydana gelen parlaklık artışı bazı gitaristlerin tercih ettiği bir şey değildir ve biraz metalik bulunur. Ancak daha başka bir grup tarafından da sevilir. Genel olarak üç tür sertlikten bahsedebilmek mümkün;

2.1.1 Yumuşak Perdeler

Reçetelerinde %12 Nikel içeren (diğer ana bileşenler yine bakır ve çinko) perde demirleridir. Özellikle naylon telli gitarlarda tercih edilir. Gitara uygulanması kolaydır. Sertlik olarak Vickers birimine göre 200 VH’dan daha az olan perdelerdir. Elektrik gitarlarda kullanımı pek önerilmez zira çok çabuk aşınırlar. Ancak lütiyeler için büyük kolaylıklar sağlar zira uygulamaları çok daha zahmetsizdir. Hem takarken, hem çıkarırken, hem de tesviye, taçlandırma gibi işlemlerin uygulanması çok daha kolaydır. Özellikle, göreceli olarak daha ucuzca gitarlarda bazen rastlanabilir.

2.1.2 Standart Sertlikteki Perdeler

Bunlar en sık kullanılan, en yaygın ve en optimal perde demirleridir. Kompozisyonları %65 Bakır, %18 Nikel, %17 Çinko içerir. Vickers sertliğine göre ~200 VH’a tekabül ederler. Gerçek vintaj gitarlarda yapılan ölçümlerde 184 ile 205 VH aralığında neticeler gözlenmiştir.  Elektrik gitarlarda ton ve sustain olarak optimal özellikler getirirler. %12 Nikel içeren türdaşına göre daha fazla aşınma dayanımı söz konusudur. Jim Dunlop, Stew Mac, Jescar ve Fender gibi firmaların standart ürünleri bu türdedir.

2.1.3 Çok Sert Perdeler

Genelde paslanmaz çelik perdeleri içeren perde demirleri türüdür. Sertlikleri 300 VH civarındadır. Çok sağlamdır. Tellerin aşındırıcı etkisine karşı çok daha uzun süre direnç gösterirler. Gitara takılmaları hem çok daha zordur, hem de tüm perdeleme süreci açısından kullanılan eğe ve zımparalar gibi aşındırıcı aletlerin ömürlerini çok daha hızlı tüketmesi yönünden ki çok pahalı alet edevatlardır, dezavantajları bulunur. Bu sebeple bir çok lütiye bu tür perdeleri takmak için ya ekstra ücret talep eder, ya da hiç bulaşmaz. Özellikle daha vintaj zevklere sahip gitaristler tarafından da ekseriyetle tercih edilmez. Suhr ve Carvin gibi bazı firmaların gitarlarında, bazı butik sınıf shred gitarları üreten firmaların kimi modellerinde rastlanabilir.

Güncelleme: Tona getirdiği bir parlaklık söz konusu. Bence kötü bir şey değil. Son yıllardaki favorim bu tür perdeler...

2.2 Boyutlarına Göre Perdeler

Perdelerin boyutları özellikle çalım rahatlığı, gitar tekniklerinin uygulanması, ses uzaması, entonasyon, perde ömrünün uzunluğu gibi unsurlarda etki sahibidir. Boyutsal ayrım genellikle genişlik üzerinden yapılır. Bir perde boyutlandırma açısından 3 bölümde incelenir;

(Şekil 3)

1 – Perdenin Genel Yüksekliği

2 – Perdenin Genişliği

3 – Perde Tacının Yüksekliği

Bir perdenin boyutlandırılmasında baz alınan iki boyut, perdenin taç kısmının yüksekliği (3) ve perdenin genişliğidir (2). Elbette perdenin dikenleri, alttaki tuşe içine giren kısımları da çok önemlidir. Ancak bu bölümler lütiyeleri bağlar, icracıları değil. O sebeple bunlara girmiyorum.

Boyutsal tanımlamada kullanılan bazı kod numaraları görürsünüz; 6105 (İşte benim favori perdelerim bu ölçüde olanlar. Dar ancak yüksek perdeler), 6100, 6150, 6130, 6000 gibi… Bu numaraları bir çok firma kullanır (Şekil 4). Esas kullananı bildiğim kadarıyla Dunlop firmasının ürettikleri. Diğer bazı üreticiler de perde üretirken, bu ölçü kodlarını kullanabilir (bkz. Warmoth). Ancak bu, perdelerin notamo aynı boyutlara sahip olduğu anlamına gelmeyebilir. Dolayısıyla değerlendirme yaparken bunu da atlamamak lazım.

 Şekil 4 : Warmoth Perde Boyutlandırması

Boyutsal sınıflandırma ile perdeler şu alt türlere ayrılır;

2.2.1 Geniş Perdeler (Jumbo Perdeler)

Genişliği 0,100” – 0,110” arasında değişen perde demirleridir. Büyük oldukları için dayanımları, daha ufak perdelere nazaran daha uzundur zira perde değişim periyotları arasında daha fazla tesviye görebilirler. Daha fazla kütle bulundurmalarından dolayı ses uzaması (sustain) konusunda avantaj sahibidirler ki, en büyük artıları da budur. Tel eğme (bend) parmak uç boğumları ile tuşe arasındaki temas azaldığından dolayı, göreceli olarak daha kolaydır. Ayrıca hammer on, tapping ve pull off gibi teknikler de (her ne kadar kişisel sayılabilse bile), göreceli olarak biraz daha kolay uygulanabilir, özellikle yeterince yüksekseler. En büyük dezavantajı ise aşındığında rahatça fark edilebilir entonasyon sıkıntıları yaratmasıdır. Şekil 5’te aşınma sonrasında ortaya çıkan entonasyon merkezindeki kayma ve yaşattığı sıkıntısı görülmektedir. Aşınma öncesindeki entonasyon noktası  ile ciddi aşınma sonrasındaki nokta arasındaki fark, geniş perdelerin, dar perdelere göre dezavantajıdır. Genellikle “Jumbo Perdeler” olarak adlandırılırlar.

Modern popüler seri üretim gitarlarda sıklıkla tercih edilirler. Ibanez, Cort, Tom Anderson, Suhr, Caparison, Fujigen, Esp, Ernie Ball Music Man gibi markaların birçok modelinde görülür.

2.2.2 Orta Boy Perdeler (Medium Perdeler)

Genişliği 0,080” – 0,095” arasında değişen perde demirleridir. Entonasyon konusunda büyük avantaj sahibidir. Aşınma sonrası durumda bile hata faktörleri, Jumbo perdelere nazaran daha küçüktür. Tonal getirisi vintaj işlerle uğraşanlarca daha fazla beğenilir. İlave olarak, slide teknikleri göreceli olarak daha kolay olarak uygulanabilir. Ses uzaması konusunda dezavantajlara sahip değildir, ancak ilave bir avantaj getirdiği de pek söylenemez. Aşınma ömrü, perde değiştirme periyodu, tel eğme teknikleri gibi konularda jumbolar ile kıyaslandığında teorik olarak daha az avantajlıdır. Elbette bu bir göreceli genelleme, ayrıca da biraz kişisel bir olgu. Yoksa bir gitarın perdeleri dar diye ses uzaması mutlaka kötü olur, bunlarla tel eğilmez diye bir kaide yok. Ayrıca bu konularda gerçek bir otorite olarak kabul edilen ünlü lütiye Dan Erlewine’nın deyişiyle bu perdelerde, teller ile perde demirlerinin daha temiz ve ufak bir alanda temas etmesinden kaynaklanan daha özel bir tonal yapı ve ses uzaması söz konusudur. Yine Erlewine’a göre tek gerçek olası dezavantajları perde demiri ile telin çok kesin temasından kaynaklanan biraz gevrekçe (cam kırılması gibi) bir ses vermeleridir ve bu ses sıklıkla “cızlama” olarak yanlış yorumlanır. Ayrıca bazı türleri kısmi perde değişim işlemlerinde de kullanılır. Ayrıca Gibson, PRS, Heritage, Fujigen ve Fender’in birçok modelinde rastlanabilir.

2.2.3 Dar Perdeler

Genişliği 0,053” – 0,080” arasında değişen perde demirleridir. Elektrik gitar ve baslarda pek sık rastlanmaz. Daha ziyade mandolin, banjo, ufak ölçekli gitarlar gibi enstrumanlarda kullanılır. Ayrıca orta boylu perdelere sahip gitarların kısmi perde değişimlerinde de kullanım bulabilir.

3.1 Perde Aşınmaları ve Perde Ömrü

Perdelerin ömürlerini etkileyen bazı unsurlardan yukarıda söz ettik; metalürji ve perde boyutu bunlardan ikisiydi. Diğer bazı önemli unsurların birisi de çalım süresidir. Her gün 5 saat gitar çalan, gitarını çok aktif olarak kullanan bir gitaristin gitarındaki aşınma ile gün aşırı, azar azar çalan bir insanın gitarındaki aşınma bir değildir. Bunun dışında tuşenin etkisi de azımsanmamalı. Bazı insanlar, diğerlerine göre daha güçlü olarak perdelere basar, telleri daha güçlü bir basınç uygulayarak eğer… Tellerin sık değiştirilmemesi de perde değişim veya tesviye periyodunu kısaltan unsurlardandır. Genelde perdeler ile telleri sertlik açısından birbirlerine yakındır. Ancak eskimiş teller üzerinde oluşan oksit tabakanın sertliği, her ne kadar bu okside tabaka ince bile olsa perdelerin sertliğinden daha büyüktür. Bu sebeple eskimiş telleri değiştirmeden uzun süre, sert tuşe ile kullanmak üç vakte kadar lütiye yollarının arşınlanacağının alâmetidir. Ayrıca bazı gitarlarda sıklıkla bölgesel çökmeler yaşanır. Örnek için Şekil 6’ya bakabilirsiniz. Daha beterlerini de gördüm. Ancak hikayeyi özetliyor. Tuşeye doğru gelen güçlü darbeler, tellerin perde demirlerine geçmesi ile neticelenerek bu tür girintiler oluştururlar. Dolayısıyla bu hadiseyi yaşamamak için özellikle yumuşak gitar kılıfları kullananların, gitarlarını taşırken tuşeye doğru her türlü çarpmadan korunmaları şart. Ayrıca gitar sapında sık kullanılan kısımlarda da görülebilir. Çözümü için eğer yarıklar çok derin değilse tesviye kâfi gelebilir. Ancak kimi zaman kısmi perde değişimi veya yarıklar hem çok derin, hem de tuşenin geneline yayılmışsa tümden perde değişimi gerekli olabilir.

 Şekil 6 : Çeşitli Perde Aşınma Örnekleri. Tanıdık Geldi Mi?

3.2 Gold Perde Demirleri

Bazı Custom Shop Fender’lerde görmüştüm ilk olarak. Seri üretim gitarlarda hiç rastlamadım. Tuşe ağacına ve köprü, akord burgunu ve cilaya göre çok şık olabilecek perdelerdir. Özellikle Gabon ve Madagaskar Abanozu gibi tuşe ağaçları ile zarif bir uyum gösterdiğini düşünürüm. Adının aksine altın elementi içermez. Nikel içermeyen sadece bakır ve çinko içeren, sert ile çok sert arasında sertliğe sahip olan perdeler (Vickers Sertliği ~250VH) olarak özetlenebilirler. Şekil 7’deki fotoğrafta hem nikel gümüşü (a), hem gold, (b) hem de paslanmaz çelik (c) perdelere birer örnek yer almaktadır.

Tarafımdan yazılmış olan bu içerik Sound Dergisindeki "Gitarizm" Köşesinde yayımlanmıştır. İzin alınmaksızın ve/veya "TAM" kaynak gösterilmeksizin alıntılanması, kopyalanması durumunda derginin yayımcı şirketi gerekli her türlü yasal yaptırımlara başvurmaya yetkilidir.